Ο συγγραφέας, ο ήρωας και ο... αφηγητής

Η αποκαλούμενη «μπλογκόσφαιρα» προσφέρεται για τα πάντα. Ακόμα και για συγγραφικούς πειραματισμούς΄ ακόμα και για λογοτεχνικές καινοτομίες.
Εδώ και μερικές μέρες, η εξαιρετική συγγραφέας Λεία Βιτάλη καταπιάνεται στο μπλογκ της μ’ ένα «καυτό» θέμα κοινωνικής -και όχι μόνο- κριτικής. Και δε μιλάμε για ένα απλό θέμα που της κατέβηκε μια ωραία πρωία στην γκλάβα κι άρχισε να το ανεβάζει σε διάφορα συνεχόμενα ποστ. Πρόκειται για το θέμα του επόμενου βιβλίου της.
Τι κάνει η κυρία Βιτάλη; Τίποτα περισσότερο απ’ ό,τι γίνεται κατά κόρον στο εξωτερικό: μοιράζεται με τους -κατά βάση άγνωστους- επισκέπτες του μπλογκ τις σκέψεις, τους προβληματισμούς της και, πάνω απ’ όλα, τις σημειώσεις της έρευνάς της που βρίσκεται σε εξέλιξη. Και λαμβάνει σοβαρά υπ’ όψιν τις απόψεις και τις εκτιμήσεις όλων όσοι επισκέπτονται τα συγκεκριμένα ποστ.
Στο εξωτερικό η τακτική αυτή έχει καταντήσει ρουτίνα΄ στην Ελλάδα δε βρίσκεται καν σε νηπιακό στάδιο. Δεν πρόκειται να πρωτοτυπήσω, βέβαια, χαρακτηρίζοντας το εγχείρημα ως «τόλμημα που σπάει τα στεγανά, τους ιερούς και όσιους κλειστοφοβικούς κανόνες που διέπουν το λογοτεχνικό χώρο στην Ελλάδα». Αυτό είναι αλλουνού παπά ευαγγέλιο.
Άλλο πράγμα θέλω να θίξω, έναν απλό και συνηθισμένο -αλλά και πολύπλοκο, κατά μία έννοια- προβληματισμό της κυρίας Βιτάλη: τον τρόπο με τον οποίο ένας συγγραφέας θα πρέπει να προσεγγίζει το θέμα του βιβλίου του. Και ειδικά ένα θέμα που είναι από τη φύση του εξοργιστικά… εξοργιστικό!
Τι πρέπει, λοιπόν, να κάνει ο συγγραφέας; Πρέπει να τηρεί κάποια προσχήματα αμεροληψίας; Ή οφείλει να βουτάει και ο ίδιος την πένα του στην οργή; Είναι καθήκον του να τηρεί αποστάσεις από τα γεγονότα και τις καταστάσεις που αφηγείται, αφήνοντας τον αναγνώστη να βγάλει τα συμπεράσματα (και το φίδι απ’ την τρύπα, ενδεχομένως); Ή μήπως οφείλει να παίρνει ξεκάθαρη και «μαχητική» θέση, βγάζοντας ταυτόχρονα και το δικό του άχτι;
Έχω την αίσθηση ότι το ζητούμενο είναι κάπου στη μέση. Σαφώς και ο συγγραφέας οφείλει να παίρνει θέση, σαφώς και δεν πρέπει να είναι ουδέτερος περιοριζόμενος σε μια απλή αφηγηματική παράθεση των γεγονότων του στιλ «κοιτάξτε, μάγκες, εγώ σας διηγήθηκα το στόρι, τώρα εσείς κόφτε το λαιμό σας και κάντε ταμείο…».
Είναι καθαρά θέμα επιλογής, θα μου πείτε. Σωστά. Δεν υπάρχουν αφηγηματικοί κανόνες. Υπάρχουν πολλοί συγγραφείς των άκρων, υπάρχουν κι άλλοι που προσεγγίζουν το θέμα τους κριτικά μεν (ακόμα και δηκτικά), αλλά χωρίς να παραβιάζουν κάποια «λεπτή, κόκκινη γραμμή» λογοτεχνικής αμεροληψίας.
Πολλά (αν όχι όλα) εξαρτώνται, βέβαια, και από την επιλογή του «αφηγητή». Το τρίτο πρόσωπο εξασφαλίζει κατά κανόνα περισσότερες ισορροπίες και, άρα, μια αντικειμενικότερη ματιά. Αν, όμως, επιλέξεις πρώτο πρόσωπο, μάλλον είσαι υποχρεωμένος να «δεις» τα πράγματα μέσα από το μυαλό του αφηγητή σου -ο οποίος συνήθως είναι ο κεντρικός χαρακτήρας, χωρίς αυτό να αποτελεί θέσφατο.
Ο «αφηγητής», λοιπόν, είναι ένας από τους βασικότερους προβληματισμός και της κυρίας Βιτάλη (όπως και των περισσοτέρων συγγραφέων που σκοπεύουν ν’ αγγίξουν ένα σοβαρό κοινωνικό -συνήθως- θέμα). Κατανοώ το δίλημμά της, μια και το πρώτο αφηγηματικό πρόσωπο μπορεί εύκολα να σε ρίξει σε λούμπα, να σε παρασύρει κάποιες φορές σε ένα οργισμένο «παραλήρημα» που θα μπορούσες ν’ αποφύγεις. Εκτός, βέβαια, αν κατά βάση, δε θέλεις να το αποφύγεις. Οπότε βρίσκεις το τέλειο λογοτεχνικό άλλοθι: το πρώτο αφηγηματικό πρόσωπο. Βάζεις, δηλαδή, έναν από τους χαρακτήρες να αφηγείται τα καθέκαστα (να αγωνιά, να χαίρεται, να λυπάται, να κρίνει, να επικρίνει, να κατακρίνει, να εξοργίζεται) και… καθάρισες!
Είναι, όμως, έτσι τα πράγματα; Ή, εν πάση περιπτώσει, είναι έτσι τα πράγματα πάντα; Η αλήθεια είναι ότι κάπως έτσι αισθανόμουν κι εγώ μόλις ολοκλήρωσα το πρώτο μου βιβλίο, το οποίο είναι γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο (με αφηγητή τον κεντρικό ήρωα). Διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας το κείμενο, διαπίστωνα ότι, σε κάποιες φορτισμένες αφηγηματικά στιγμές, η οργή του ήρωα ξεχείλιζε απ’ τα μπατζάκια του! Κι όμως, στις τελικές διορθώσεις, καμία απολύτως προσπάθεια δεν έκανα για να ελέγξω αυτήν την οργή, να την καταστείλω ή έστω να την περιορίσω. Γιατί -θεωρούσα ότι- αν το έκανα, το τελικό αποτέλεσμα θα ήταν μια χλιαρή αρλούμπα. Μπορεί και να ’κανα λάθος. Κι αν όντως πρόκειται για λάθος, είναι… επαναλαμβανόμενο! Διότι την ίδια ακριβώς συνταγή ακολούθησα και στο δεύτερο βιβλίο που θα εκδοθεί του χρόνου. Και την ίδια ακολουθώ στο τρίτο που ξεκίνησα πρόσφατα…
Εύκολη λύση; Μμμ… μπορεί. Μπορεί και όχι. Εξαρτάται. Γεγονός είναι ότι μερικές φορές η ίδια η ιστορία που θέλεις να διηγηθείς σε υποχρεώνει να επιλέξεις πρώτο αφηγηματικό πρόσωπο. Στο κάτω κάτω, ποιος είναι ο ήρωας - αφηγητής; Κάνας ξέμπαρκος που έκανε αναγκαστική προσγείωση πάνω στο χειρόγραφο από το υπερπέραν; Δημιούργημα του συγγραφέα είναι κι αυτός. Ο συγγραφέας τον φαντάζεται, ο συγγραφέας τον πλάθει, ο συγγραφέας τον σκιαγραφεί, ο συγγραφέας τον καθοδηγεί. Αρκεί, βέβαια, να μην πέσει στην παγίδα΄ σε μια λογοτεχνική παγίδα που δεν είναι και τόσο σπάνια. Να παρασυρθεί, δηλαδή, τόσο πολύ από το «πάθος» του ήρωά του ώστε να φτάσει στο σημείο να γίνει υποχείριό του. Και αυτό μπορεί να συμβεί. Αλλά αυτό είναι άλλο κεφάλαιο. Ή μάλλον άλλο… ποστ!